ریشه دوزی انواع فرش

فرش‌هایی که به دلیل استفاده زیاد، ریشه‌هایشان از بین می رود، نیاز به ریشه دوزی دارند. همچنین به دلیل پوسیدگی چله، بویژه چله های پنبه ای فرش نیاز به مرمت دارد. در صورتی که تمام ریشه‌های فرش از بین رفته باشد، باقیمانده ریشه را از ابتدای بافت با قیچی بریده و ریشه دوزی انجام می شود و چنانچه قسمتی از ریشه ها از بین رفته باشند، همان قسمت‌ها را قیچی کرده و مرمت را انجام می دهند. قبل از ریشه دوزی، ابتدا باید با انتخاب نخ، روش تهیه آن و انتخاب سوزن آشنا شوید:

انتخاب چله

در روش بطلمه نخ چله باید مقداری از نخ چله قالی نازک تر باشد. به فرض، اگر قالی ۳۰ رج باشد؛ یعنی نخ پله ۱۵-۲۰ لا داشته باشد، نخ چله ای که برای بطلمه از ان استفاده می شود، باید نخ چله ۱۲-۲۰ لا یا نخ چله مناسب قالی ۴۰ رج باشد. البته، رفوگران برای انتخاب چله (چله ای که برای بطلمه انتخاب می کنند) با چله خود قالی مقایسه می کنند و چنانچه ضخامت چله قالی مناسب با چله انتخابی برای بطلمه باشد آن را برای نخ چله بطلمه انتخاب می کنند. نخ چله انتخابی به این دلیل، قدری نازک تر از نخ چله قالی از لحاظ رجشمار در نظر گرفته می شود که (از لحاظ ظرافت و نازکی چله بطلمه برابر با نخ چله داخل گره ها قالی انتخاب می شود) قالی حالت بادکردگی پیدا نکند، قسمت رفو مشخص نشود، همه قسمت رفو شده هم سطح و هماهنگ با قسمت‌های دیگر قالی باشد.

انتخاب سوزن

رفوگران، برای انتخاب سوزن متناسب با قالی، سوزن را داخل قالی فرو می برند، چنانچه سوزن به راحتی در داخل قالی فرو رود و در قالی حرکت کند آن را به کار می برند. البته این روش حالت عامیانه و متداول در بین رفوگران دارد. روش علمی انتخاب سوزن آن است که نخ چله انتخاب شده در سوزن به راحتی داخل شود. هر چه شماره سوزن بالا رود، سوزن نازک تر می شود و هر چقدر سوزن نازک تر باشد، سوراخ آن کوچک تر می گردد. سوزن‌های نازک تر بیشتر برای مرمت قالی‌های ریز بافت و ظریف استفاده می شود.

انتخاب نخ بطلمه

برای نگهداری و اتصال نخ به چله به قالی به یک نخ کمکی نیاز است که بهتر است از نخ چله کاشان که ۳ لا است استفاده شود. استفاده از این چله در رج‌شمارهای گوناگون به گونه خاص خود است که در جدول شماره ۱ توضیح داده می شود.

ریشه دوزی به ۳ طریق انجام می شود :

۱.ریشه دوزی به روش بطلمه :

این روش بیشتر در سر قالی‌هایی صورت می گیرند که ریز بافت با رج شمار بالا باشند، یا به سبب سفت بودن قالی سوزن در داخل فرش نرود. برای جلوگیری از ترکیدگی در ریشه‌ها و از هم پاشیدن گره ها در هنگام حرکت سوزن و نخ چله مناسب با قالی، از این روش استفاده می شوند.

در ریشه دوزی به صورت بطلمه در قالی تخت از وسایل زیر استفاده می شود:

• تخته شیب دار (مثل تخته رسم البته با چوب محکمتر)
• سوزن متناسب با قالی
• نخ کمکی با بطلمه متناسب با رجشمار قالی
• چله مناسب چله خود قالی
• دمباریک
• درفش
• میخ
• چکش

طریقه آماده کردن قالی به این صورت است که ابتدا قالی را از پشت بر روی میز یا زمین پهن می کنند سپس سر ریشه‌ها را تمیز کرده، چله‌های اضافی را چیده و بر روی تخته شیب دار با میخ نصب می کنند. به طوری که قالی صاف بر روی تخته قرار گیرد. متناسب با اندازه ای که در نظر است سر ریشه قرار گیرد بر روی تخته میخ نصب می شود. ریشه دواندن به صورت بطلمه در قالی تخت به این صورت انجام می گیرد که نخست نخ چله به اولین میخ گره زده می شود.

در مرحله دوم، سوزن نخ شده با نخ چله کاشان یا ابریشم متناسب با جدول یک را، چند رج پایین تر از قسمت ریشه‌ها به صورت مورب داخل فرش کرده و از چند رج پایین تر از اولین ریشه که قرار دارد عمل بطلمه روی آن انجام گیرد، خارج می کنند. مجدداً از محل خروج، سوزن را داخل قالی کرده و در امتداد چله اول از داخل گره ها و پودها حرکت داده و از سر ریشه اولین سر ریشه یعنی لبه قالی خارج می سازند. نخ کمکی یا نخ بطلمه سوزن دار را به دور نخ چله ای که به میخ سر آن وصل شده است دور می زنند و سوزن را وارد ریشه می سازند و از چندین رج در امتداد چله دوم عبور داده و از فرش خارج می کنند. دوباره سوزن را درست از همان محل خروج داخل فرش کرده ئ به صورت مورب داخل رج سوم نموده، در امتداد تار یا ریشه سوم نخ را حرکت داده ئو از لبه قالی خارج می سازند.

از سوی دیگر نخ چله ای که ابتدای آن به میخ تعبیه شده و یک بار نخ بطلمه به دور آن حرکت داده شده است را به دور میخ می پیچند و دوباره نخ کمکی یا بطلمه را به دور نخ چله حرکت می دهند و داخل ریشه چهارم می کنند و این کار را تا انتها انجام می دهند.

در هر ردیف از گره ها یک رفت و برگشت وجود دارد و هر ردیف از گره ها ۲ بار زیر و رو رودرروی هم قرار گیرند: شایان ذکر است که در قالی‌ها نباید ورود و خروج سوزن در هر ردیف از یک رج مشخص باشد، بلکه این عمل باید به صورت ۷ و ۸ یا زیگزاک باشد. نخ چله باید متناسب با نخ چله قالی باشد. اگر نخ چله قالی، چله کاشان است، نخ چله مورد استفاده نیز باید از چله کاشان باشد، حتماً باید از نخ چله پشم استفاده شود .

روش بطلمه کردن ریشه در قالی لول باف: ابتدا سوزن را چند رج پایین تر از لبه قالی، از اولین رجی که سر آن ریشه ندارد، داخل قالی می کنند و در امتداد اولین تار از بین پودها و گره ها عبور می دهند و از لبه فرش خارج می کنند.

در این حالت نخی را که به میخی روبروی قالی وصل نموده اند، نزدیک قالی می آورند و سوزن بطلمه را به دور نخ چله حرکت داده و از همان محلی که خارج شده بود، وارد قالی نموده و دوباره نخ بطلمه را در امتداد همان تار حرکت می دهند و چند رج بالاتر از قالی خارج می کنند و سپس سوزن را از همان محل خارج شده وارد قالی کرده و به صورت مورب وارد رج کناری می کنند و از همان محل برای ردیف‌های بعدی نیز انجام می دهند

ریشه دوزی به طریقه بطلمه در قالی نیم لول مثل قالی تخت می باشد. در حین سوزن کاری در ریشه، چنانچه در پشت فرش نخ بطلمه مشخص شد حتماً با کمک درفش سفیدک‌ها را در زیر گره ها باید پنهان کرد.

۲.ریشه دوزی به روش مغزی :

قالی را مانند آماده کردن قالی در ریشه دوزی به روش بطلمه آماده می کنند. وسایل مورد نیاز عبارتند از:

• تخته شیب دار
• سوزن متناسب با قالی
• نخ مخصوص بقدر کافی از نخ قالی نازک تر
• دمباریک
• درفش
• میخ
• چکش

ریشه دوزی به صورت مغزی به دو صورت مشروح در پی آمده است :

ریشه دوزی قالی به روش مغزی نوع اول :

روش آماده نمودن برای مغزی نوع اول در قالی لول: نخست نخ مخصوص چله که اندکی نازک تر از نخ چله قایل است را سوزن می کنند. به فرض اگر قالی ۴۰ رج باشد از نخ چله ۵۰ رج استفاده می کنند و دو سر نخ را به هم نزدیک می سازند.

روش ریشه دوزی به روش مغزی نوع اول در قالی لول: سر نخی که سوزن دارد را به میخی که روبروی قالی نصب شده گره زده می شود. سوزن را وارد اولین ردیف گره ها کرده و از چند رج بالاتر بعد از عبور از پودها و گره ها آن را خارج می کنند. سپس، به صورت مورب داخل ردیف کناری نموده و پس از عبور از گره های ردیف دوم آن را از لبه قالی خارج می سازند. سپس سوزن را به دور میخ عبور می دهند و وارد ردیف سوم می سازند. بهتر است، یکی از چله ها را از قالی خارج کرد تا چله ها جایگزین تارها می شود، قالی باد نکند و آن قسمت ارزقالی سفت نشود.

روش آماده نمودن نخ برای مغزی نوع اول در قالی تخت و نیم لول: ابتدا نخ مخصوص چله را سوزن می کنند و به شیوه ای که گفته شد، اگر قالی ۳۵ رج باشد از نخ چله ۴۵ رج استفاده می کنند (البته به صورت یک لا) و دو سر نخ را به هم نزدیک نمی گردد، بلکه یک سر نخ بلندتر از سر نخ دیگر است.

روش ریشه دوزی به روش مغزی نوع اول در قالی تخت و نیم لول: سر نخی که سوزن دارد به میخی که رو به روی قالی نصب شده گره زده می شود و سوزن وارد اولین ردیف گره ها می گردد. سوزن را از چند رج بالاتر، پس از عبور از پودها و گره ها خارج کرده و به صورت مورب وارد ردیف کناری می کنند. سپس سوزن را در امتداد گره ها عبور داده و از لبه قالی خارج می کنند و دوباره نخ چله به دور میخ گردانده و وارد ردیف سوم که گره دوم است می گردد.

ریشه دوزی قالی به روش مغزی نوع دوم :

روش آماده نمودن نخ چله برای مغزی نوع دوم: نخست، نخ چله را، مثلاً اگر قالی ۲۰ رج باشد از نخ چله ۶۰ رج استفاده می کنند. در این صورت نخ چله ۶۰ رج را داخل سوزن نموده آن را به صورت S و Z می تابند تا نخ به دست آمده به صورت نخ ۳۰ رج شود. از طرفی دیگر، باید حتماً نخ چله یک مقدار از نخ قالی نازک تر باشد. از همین نخ، به عنوان نخ چله مغزی استفاده میشود.

ریشه دوزی در قالی لول به روش مغزی نوع دوم: ابتدا قالی را به صورت معمول آماده می کنند و سر نخی را که در داخل سوزن تابیده شده است، به میخ رو به روی قالی گره زده و یکی از چله های قالی را با درفش درآورده و با قیچی آن را بریده و به جای آن سوزن را داخل گره ها می کنند و چند رج پایین تر سوزن را از قالی خارج می سازند. پس از آن، از همان محل درآوردن سوزن، سوزن را داخل قالی می کنند در همان ابتدای تار کشیده شده قبلی سوزن را حرکت داده و از لبه قالی از همان گره اول خارج می سازند. سپس، دور میخ عبور داده و وارد گره کناری می سازند و تمامی عملکرد تارکشی اول را در قسمت‌های مورد نیازبرای ریشه دوزی اعمال می کنند.

روش کار ریشه دوزی در قالی نیم لول و تخت به روش مغزی نوع دوم: پس از آماده کردن قالی، ابتدا سر نخی که در داخل سوزن است را به میخ رو به روی قالی گره زده و در داخل تار و ردیف گره ها کرده و در امتداد گره ها حرکت داده، چند رج پایین تر از قالی خارج ساخته و به صورت مورب وارد ردیف کناری و تار دور می سازند و همچنین آن را به صورت مستقیم عبور داده و از سر قالی خارج و به دور میخ چرخانده و وارد ردیف سوم می کنند. نکات مهمی که باید به آن توجه داشت عبارتند از:

مغزی نوع دوم بیشتر در قالی‌های لول باف مورد استفاده قرار می گیرد. در کل، به ندرت از این روش استفاده می شود.

چنانچه نخ چله در داخل سوزن نرود، از این روش استفاده می کنند. زیرا همان طور که قبلاً گفته شده، نخ چله ۶۰ رج را بعد از تابیدن برای قالی ۲۰ رج مورد استفاده قرار می دهند. در تمام موارد بالا بعد از ریشه دوانی قالی، قالی را از تخته شیب دار درآورده و آن را بر روی کارگاه نصب می کنند و عملیات گلیم بافی را روی آن انجام می دهند. بهتر است، هنگام دخول سوزن در گره ها، تار پاره شده را از قالی در آوریم.

۳.ریشه دوزی به روش متصل :

در این نوع ریشه های قالی را از ته بریده و چله با رجشمار مناسب انتخاب نموده و با سوزن مطابق شکل به قالی متصل می کنند.طریقه اتصال قالی بر روی کارگاه یا چهار چوب: برای این کار قالی را از پشت بر روی کارگاه با میخ نصب و ریشه ها را بر روی میخ‌هایی که در بالای کارگاه نصب می کنند، قرار داده و محکم می سازند. به طوری که ریشه‌ها شل نباشند. سپس، چوبی را به عنوان چوب هاف بین چله زیر و رو قرار داده و بر مبنای اینکه گلیم بافی به صورت کرباس‌بافی یا فارسی باشد یا گلیم باف به صورت ترکی و یا یک پود کلفت و نازک باشد، آن را بافته و از کارگاه درآورده و سر آن را زنجیره می زنند. البته، می توان همان گونه که ریشه ها به کارگاه متصل است زنجیره بافی کرد و بعد سر آن را دو گره زد.